Su, Türkler’in hayatında İslamiyet öncesi dönemlerden itibaren oldukça önemli bir yere sahip olmuştur. Eski Türkler’de su kültüne dayalı pek çok inanış ortaya çıkmıştır. İslam ile birlikte, ibadetin en önemli gerekliliklerinin başında gelen su, israf edilmemesi gereken hayati bir kaynak olmuştur. Suyun inanışlar çevresinde ortaya çıkışı kadar, yaşamın temel ihtiyaçlarından biri olması da suyun önemini artırmıştır. Su gereksiniminin devlet ya da hayırseverler eliyle karşılanması farklı dönemlerde farklı tipte çeşme yapılarının inşa edilmesini sağlamıştır.
Farsça “çeşm”, Türkçe’de “göz-su kaynağı” anlamına gelen çeşme Arapça “ayn” ile ifade edilmektedir. Halk arasında çeşme yapıları “göz, göze, pınar” gibi de isimlendirilmektedir. Türkçe’ye Fars dili etkisiyle “çeşme” olarak giren bu su yapıları, su kaynağı anlamında kullanılmaktadır.
Geleneksel Türk çeşmeleri genel olarak, kemerli bir niş içerisindeki lüleli bir ayna taşı ve önünde, zemine yerleştirilmiş bir tekneden oluşmaktadır. Tek cephede ve tek musluklu olarak tasarlanan çeşmelerin yanı sıra, çevresi açık çeşmelerde diğer cephelere birden fazla musluğun dağıtıldığı çeşmeler de vardır.
Mustafapaşa’daki çeşmelerin yanı sıra Ürgüp’teki tarihi çeşmelere bakıldığında bu yapılarda işlevselliğin ön planda tutulduğu ve estetik kaygının ikinci plana atıldığı anlaşılmaktadır. Süsleme, belirli ve sınırlı bir program çerçevesinde uygulanmıştır. Bunlar arasında, bugün Serafim Otel’in avlusunda yer alan çeşme diğerlerine göre süsleme programı daha yoğun bir yapıdır.
Mustafapaşa’da Günümüzde Görülebilecek Bazı Önemli Çeşme Yapıları
Camii Kebir Mustafa Paşa Çeşmesi:
Seyyid Mustafa Paşa Çeşmesi olarak da bilinen çeşme, günümüzde hala işler vaziyettedir. Günümüzde Camii Kebir’in güneyinde yer almaktadır. Çeşme, medrese ile cami arasındaki yolun genişletilmesi sırasında orijinal yerinden kaldırılarak mevcut konumuna taşınmıştır. Niş cephesinin ortasındaki mermer kitabeye göre Mustafa Paşa tarafından 1804-1805 yılında yaptırılmıştır. Kitabede Arapça “صاحب الخیرات والحسنات سید مصطفی پاشا ۱۲۱۹” yazıtı yer almaktadır. Kitabe, kabartma tekniğinde ve celi-sülüs hatlı olarak yazılmıştır. Tek kemerli ve tek cepheli çeşme düzgün kesme bazalt taştan inşa edilmiştir. Çeşme nişi, yüzeyi profil silmeli basık bir kemer tarafından çevrelenmiştir. Bu kemer ise, kenarları sütunce şeklindeki yığma ayaklara oturmaktadır. Daha sonradan bağlanan iki musluğun altında kurna şeklinde birer yalak vardır.
Yukarı Mahalle Çeşmesi:
Günümüzde hala işler vaziyette olan çeşme, Davutlu Mevkii’den Dere Sokak üzerinden Kapadokya Sanat ve Tarih Müzesi’ne giderken yokuşun solunda ve Sipahi caminin giriş kapısının çapraz karşında yer almaktadır. Niş cephesinin ortasındaki mermer kitabeye göre, Mustafa Paşa tarafından1804-1805 yılında yaptırılmıştır. Kitabe, kabartma tekniğinde ve celi-sülüs hatlı olarak yazılmıştır.
Tamamı düzgün kesme taştan ve arkasındaki kayaya yaslanmış vaziyette yapılmış olan çeşme, iki kemerli ve tek cephelidir. Çeşme nişlerini sivri kemerler kuşatmaktadır. Kemerler, ortadaki ve yanlardaki yığma ayaklara oturmaktadır. Niş boyunca devam eden beton yalak buraya sonradan eklenmiştir. Çeşmenin güneyindeki niş cephesi daha sağlamken, kuzeyindeki kötü durumdadır.
Meydan Çeşmesi:
Günümüzde aktif olarak kullanılan şadırvan çeşme Cumhuriyet Meydanı’nın ortasında bulunmaktadır. Kitabesi olmadığından kesin tarihi bilinmemekle beraber, köy halkının ifadelerine göre çeşme 1951’de inşa edilmiştir. Çeşmenin, Ürgüp’teki Lala Çeşmesi’ne (1812-1813) cephe sayısı bakımından benzediği görülmektedir.
Çeşme, konum ve çok cepheli oluşu bakımından meydan çeşmesi özelliğine son derece uygundur. Çeşmenin muslukları, etrafı profil silmelerle kuşatılmış olan nişler içinde bulunur. Muslukların üst kısmında kabartma palmetler ile kıvrık dal motifleri vardır. Çeşmenin üst kısmında, dört cepheyi çevreleyen profil silmeli saçak görülmektedir. Saçağın üstündeki, her cephede tekrar eden “S” ve “C” kıvrımlı taçlar, çeşmeye bir hareketlilik katmaktadır.
Kaynaklar:
Aydın, R. (2020). Ürgüp Çeşmeleri. Kayseri: Kimlik Yayınları.
Sözen, M. ve Tanyeli, U. (2012) Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi.
